BİR YOL HİKÂYESİ NE ZAMAN BAŞLAR?

Bir yol hikâyesi ile başlar mültecilik. Arkasında ne bıraktığına bakmadan, dönmemecesine kimi zaman, bilinmeyene yolculuktur...

03.08.2011 - Afrika Boynuzu’nda sürdürülebilir yaşam arayışı

(Zehra Öztürk; İHH Araştırma Yayınlar Birimi Koordinatörü, 2009 Haziran)

Mülteciler; dini, dili, ırkı, belli bir sosyal gruba mensubiyeti veya siyasi görüşü nedeniyle, yaşadığı yerde huzur, emniyet ve sükûnet bulamayan, çoğu zaman hayati tehlike ile karşı karşıya olan kişi veya kişilerdir.¹

Belki insanlık tarihi kadar eski olan savaş, işgal ve çatışmalar, siyasi problem ve istikrarsızlık süreçleri, insanların kitleler hâlinde yaşadıkları yerleri terk etmesine neden olmuştur. Örneğin, II. Dünya Savaşı sırasında Avrupa’da 40 milyon kişi yerinden edilmiştir. Dünyanın bazı bölgelerinde yaşanan savaş, işgal vb. süreçler, münferit mültecilik hareketlerine ek olarak, kitlesel göç hareketlerini de doğurmuştur. Bu makalede, 1991 yılından bu yana merkezî hükümetin bulunmadığı bir ülke olan Somali’de yaşanan mültecilik hareketlerine değinilecektir.

BİR AFRİKA PROTOTİPİ: SOMALİ

Bir Afrika gerçeği olan mültecilik bu yönüyle sadece Somali’ye hasredilemez. Somali’nin mültecilik sorununu ele almak, bir Afrika gerçeğini ele almaktır. Afrika ülkelerinin yakın geçmişte yaşadıkları, bütün bir coğrafyanın kaldırabileceğinin çok üzerinde bir yüktür. Gerçekte bu, Afrikalının kendi yükü değil, onun için bırakılmış ağır bir mirastır. Bu miras Zimbabwe’den Sierra Leone’yse, Somali’den Ruanda’ya, Liberya’dan Sudan’a, Çad’dan Malavi’ye kadar kıtanın kuzeyinden güneyine, doğusundan batısına, benzer neticelerle gün yüzüne çıkmıştır. Mültecilik, Afrika ülkelerinin “kader” ortaklığı yaptığı sorunlarından biri olmuştur.

Batı’nın kıta Avrupa’sında sıkıştığı cendereden kurtulmak, yeni yollar ve yeni kaynaklar aramak için başkasına ait olana sorumsuzca el koymasıyla başlayan sömürgecilik (colonialism) dönemi 20. yüzyılın başında belki resmî olarak sonra ermiştir; ancak yeni sömürgecilik (neo-colonialism) dönemi, Afrika ülkelerini, sınır ve kabile savaşlarıyla, diktatörlüklerle, zayıf ekonomiler ve yapısal sorunlarla baş başa bırakmış, bu sorunlar da açlık, yoksulluk, eğitimsizlik, salgın hastalıklar vb. meseleleri kıta nüfusunun kronik problemleri hâline getirmiştir.² Diğer Afrika ülkelerinden farklı olarak Somali, homojen bir etnik ve dinî yapıya sahiptir, ancak bu ülkede de sivil savaş ve dış müdahaleler toplumsal huzuru bozmuştur.

1960 yılında bağımsızlığını ilan eden Somali’de, o tarihten bu yana istikrarlı bir siyasi yapı ve toplumsal düzen görülememiştir. İç savaşlar, iktidar mücadeleleri, komşu ülkelerle sorunlar ve dış müdahaleler ülke siyasi yapısına kaosu hâkim kılarken, Somali halkını da kanıksanmış insani problemlerle baş başa bırakmıştır. Bu makalenin konusu olan “Somali ve mültecilik gerçeği” de söz konusu siyasi sürecin doğal sonucu olmuştur.

SİYASİ ARKA PLAN

Günümüzde Somali halkını mültecilik gerçeği ile karşı karşıya bırakan sebeplerin başında, 1991 yılından bu yana Somali’de tüm ülkeye hükmedebilecek bir merkezî hükümetin bulunmayışı gelmektedir.³ Afrika Boynuzu’nda, Afrika’nın Ortadoğu, Asya ve Uzakdoğu ülkelerine açıldığı stratejik bir noktada konumlanan Somali’de iç siyasi sürecin çalkantılı olması, ülkeye dış müdahaleleri de mümkün kılmıştır.

1969 yılında darbe ile başa geçen ve Somali’nin sosyalist bir devlet olduğunu ilan eden General Siyad Barre, iktidarının ilerleyen yıllarında ülke içinde ciddi bir muhalefetle karşılaşmıştır. 1988 yılında, The Somali National Movement (SNM), The United Somali Congress (USC) ve The Ogadeni Somali Patriotic Movement (SPM) birleşerek, Siyad Barre hükümetine karşı silahlı mücadeleye başlamıştır. Siyad Barre, 1991 yılında ülkeyi terk etmek zorunda kalmış; Barre hükümetinin düşmesinin ardından, ülkede yönetim boşluğu yaşanmış ve Somali anarşi ortamına sürüklenmiştir. Süreç içerisinde merkezî bir hükümet kurulamazken, Somaliland ve Puntland gibi bölgeler kendi özerk yönetimlerini ilan etmişlerdir.⁴

2006 yılına gelindiğinde, 16 yılın ardından ilk kez İslam Mahkemeleri Birliği (İMB)’nin başkent Mogadişu ve çevresinde kontrolü sağlamasıyla, toplumsal huzurun sağlandığı, kanunların uygulandığı, huzur ve emniyetin hâkim olduğu bir dönem yaşanmış; nüfusun tamamının Sünni Müslüman olduğu Somali’de İMB’nin uyguladığı şer’i kanunlar toplum tarafından kabul görmüştür.⁵ Fakat 2006 yılının Aralık ayında, İMB’ye karşı geçici hükümeti destekleyen Etiyopya askerlerinin ülkeye girmesiyle kanlı çatışmalar tekrar başlamıştır.

Somali halkı, 1991 krizinden bu yana devletsiz bir ülkedeki anarşi ortamı ve zaman zaman artan gerilim nedeniyle, sürdürülebilir bir yaşam arayışı ile dünyanın farklı bölgelerine iltica etmektedir. Somali, hâlen iltica hareketlerinde kaynak ülkelerden biridir. Etiyopya’nın 2006 yılında ülkeye girmesi de Somali halkını tekrar iltica etmeye zorlamıştır.⁶

İLTİCAYA ZORLAYAN KOŞULLAR VE SÜRDÜRÜLEBİLİR YAŞAM ARAYIŞI

Yukarıda kısaca özetlenen 1991 sonrası süreç, Somali’de siyasi ve iktisadi hayatın işleyişini sarsmış ve toplumsal yaşamı sekteye uğratmıştır. 1991 sonrasında, temel insani ihtiyaçların karşılanamadığı, zaman zaman insanların can güvenliğinin dahi tehlikeye girdiği görülmektedir.

Fiziki tehditler, şiddet, zulüm, anarşi, yağma, adam kaçırma gibi hadiseleri birebir yaşayan Somalililer, devletsiz bir ülkede düzenli eğitim ve sağlık imkânlarından faydalanamamakta, istihdam edilememekte, dolayısıyla Somali’de bir gelecek kurma, “sürdürülebilir bir yaşam” inşa etme ümitlerini yitirmektedir. Swiss Forum for Migration and Population Studies’in Somalili mültecilerle ilgili yayınladığı bir çalışmada, bahsi geçen atmosferin Somalililerin başka ülkelere iltica etmelerinde etkili olduğu belirtilmektedir. Etiyopya’ya sığınan bir Somalili mülteci, kendisini ilticaya götüren süreci şöyle anlatmaktadır:

“Yıllardır savaşla yaşıyor, tahammül ediyordum; güvenlik yetersizdi, ailemin zarar görebileceği, evimin yağmalanabileceği korkusu ile yaşıyordum. Eşim ve oğullarımdan biri öldürülünce ayrılmaya karar verdim. Bu çok fazlaydı. Daha fazla dayanamazdım.” (Erkek, Etiyopya)⁷

Somali’de sosyal kurumların işleyişi ve bu kurumlara erişim çok sınırlıdır. Ülkede yaşayan ilkokul çağındaki çocukların sadece %22’si okula gidebilmektedir.⁸ Kimi zaman başkent Mogadişu’da okul, üniversite ve hükümet binaları mülteciler için barınak olarak kullanılmak durumunda kalmıştır. Somalililer, toplumsal düzenin işleyişi için gerekli olan sosyal hizmetlerden mahrumdur. İş imkânlarının olmaması, eğitim ve sağlık hizmetlerinden faydalanılamaması hayatı oldukça zorlaştırmıştır. Son yıllarda ise, yüksek enflasyon ve küresel ekonomik kriz, Somalililerin alım güçlerinin düşmesine, temel gıda ihtiyaçlarını dahi karşılayamayacak duruma gelmelerine neden olmuştur. Küresel kriz nedeniyle, diasporadaki Somalililerden ülkedeki akrabalarına gelen ekonomik destek de azalmıştır.⁹

Sosyal hizmetler ve ekonomik yaşam açısından yaşanan zorluklara ek olarak ülkede hükümet güçleri ve diğer gruplar arasında süregelen çatışmalar, özellikle başkent Mogadişu ve çevresinde güvenlik sorunlarını arttırmıştır. Can ve mal güvenliğinin hedef hâline gelmesi, hükümet askerlerinin yağmaları, yol blokajları, ticari işleyişi engellemeleri, insani yardımların ülkeye girişinin sınırlandırılması gibi etkenler de yaşamı zorlaştırmaktadır. Sokak çatışmaları nedeniyle başkent halkı çevredeki yerleşim birimlerine dağılmış durumdadır. Bu şartların sonucu ise, Somalililerin gerek ülke içerisinde yer değiştirmeleri gerekse başka ülkelere sığınmaları olmuştur.

2006 yılının Aralık ayında Etiyopya askerlerinin Somali’ye girmesi ve sivillerin yoğun yaşadığı bölgelere keyfi saldırılarda bulunmaları ile 1991 yılından bu yana yaşanan kaosta yeni bir şiddet dalgası başlamıştır. 2007 ve 2008’de Mogadişu’daki hareketlilik civar şehirlere yayılmış; 2008 yılı ortasına gelindiğinde ülkenin büyük bir kısmı geçici hükümetin kontrolünden çıkmıştır. Etiyopya güçlerinin sivillerin yoğun yaşadığı bölgelere gelişigüzel saldırılarda bulunması geniş kitleleri yer değiştirmeye zorlamıştır. Sadece 2007 yılının Nisan ayında çatışmalar nedeniyle 400.000 kişi yer değiştirmiştir.¹⁰

Siyasi gerilim, toplumsal huzurun bozulması ve güvenlik sorunlarına ek olarak ülkede görülen kuraklık da göç hareketlerini tetiklemektedir. Hâlihazırda yaşanan kuraklık nedeniyle 10 milyonluk Somali nüfusunun 3,2 milyonu acil yardıma muhtaç hâle gelmiştir.¹¹

Ülkede istikrarlı bir sosyal ve siyasi düzen kurulamadığı için kuraklık ve iklim şartlarına bağlı sorunlarla mücadelede etkili yöntemler geliştirmek de mümkün olmamakta ve bu durum insanları göçe zorlamaktadır. 2009 yılında Somali’de ciddi bir kuraklık olacağı tahmin edilmekte; gıda göstergeleri de özellikle kronik açlık görülen bölgelerde acil yardıma ihtiyacın artacağına işaret etmektedir.¹²

SOMALİLİ MÜLTECİLER

Somali, mülteciliğin tüm yönleri ile gerçeklik kazandığı bir coğrafyadır. Göçmenler, mülteciler veya ülkesinde yerinden edilen kişiler her daim Somali’nin en önemli gerçeklerinden biri olmuştur. Devletsiz yapı, güvenlik sorunu, hayati tehlike, işsizlik ve geçim kaynaklarının kıtlığı dolayısıyla temel insani ihtiyaçların karşılanamaması gibi nedenlerle Somalililer evlerini, yurtlarını bırakarak yeni yaşam alanları aramak durumunda kalmıştır.

SOMALİ İÇERİSİNDE HAREKETLİLİK

Somali, günümüz itibarıyla ülke içerisinde 1,3 milyon yerinden edilmiş kişiyi barındırmaktadır. Somali’nin kuzeyindeki Somaliland ve Puntland görece olarak sakin iken, başkent Mogadişu ve çevresi, çatışmalar ve kuraklık nedeniyle göç vermektedir.

   Somali içerisinde yer değiştiren kişiler, 01.02.2007–17.06.2008

Başkent Mogadişu ile Afgoi arasında bulunan koridorda, başkentin 10–30 km dışında, 100–200.000 mülteci derme çatma yerlerde yaşamaktadır. Etiyopya askerlerinin 2008 yılı sonunda ülkeden çekilmesinin ardından, 60.000 kişi Mogadişu’ya geri dönmüştür ancak bazı aileler yol masraflarını karşılayacak maddi imkâna sahip olmadıkları için Mogadişu’ya dönememekte; dönenler ise evlerini yerinde bulamadıklarından ya da yeterince güvenli bir ortam olmadığı için tekrar başka bir bölgeye göç etmek durumunda kalmaktadır.¹³ Başkente dönenler için de her şey yoluna girmiş değildir: 

“Burada hayatımızı yeniden kurmak için hiç bir şeyimiz yok. Eşim olmadan çocuklarıma nasıl bakacağımı bilmiyorum. Aylardır onu görmüyoruz, ölü mü sağ mı bilmiyoruz. Burada işlerin yolunda gidip gitmeyeceğinden emin değilim. Kamptaki komşularıma yerimi korumalarını söyledim. Ne olur ne olmaz.” (Havva Salad Halane, başkent yakınlarındaki bir mülteci kampında 18 ay kaldıktan sonra Mogadişu’ya iki çocuğu ile birlikte geri döndü.)¹⁴

Başkent Mogadişu’dan çevre bölgelere, ülkenin güneyinden kuzeye, Somaliland ve Puntland bölgesine göçler yaşanmaktadır. Puntland, Aden Körfezi girişinde yer aldığı için Yemen’e geçişlerde üs olarak kullanılmakta; Somaliland ise hem ülkenin güneyinden gelen kişilerin hem de Somaliland içerisinde kabile çatışması nedeniyle yer değiştiren kişilerin yükünü taşımaktadır.

SOMALİ’DEN DİĞER ÜLKELERE HAREKET

Somali diasporası, dünyadaki en büyük diasporalardan biridir. Somali nüfusunun %14’ü diasporada yaşamaktadır. Somali diasporası, Afrika Boynuzu ve Yemen Körfez ülkeleri, Batı Avrupa ve Amerika’da yoğunlaşmış durumdadır. Kenya ve Yemen, Avrupa içerisinde ilk sırada İngiltere, sonrasında Hollanda, Norveç, İsveç, Danimarka ve İtalya Somalililere ev sahipliği yapmaktadır. Somali diasporasının ülke ile bağlantısı devam etmekte ve yıllardır kaosun sürdüğü Somali ekonomisine önemli katkıları olmaktadır. Somali halkının günlük gelirinin %23’ü diasporadan gelmektedir.¹⁵

Somali, ilk güzergâh olarak civar ülkelere; Kenya, Etiyopya, Cibuti ve Yemen’e; Avrupa ve Kuzey Amerika’ya geçişlerde birer durak olarak da Mısır ve Güney Afrika’ya göçler vermektedir. Acil bir durum (örneğin çatışmalar) sonucunda yerinden edilen kişiler, yolculuğun kısa süreli olacağını düşünerek yola çıkmakta, ülke içerisinde yer değiştirmekte veya komşu ülkelere sığınmaktadır. Avrupa ve Amerika kıtasına gerçekleşen geçişler ise genelde önceden planlanmış ve uzun süreli yer değiştirmelerdir.

GENEL	Farklı ülkelere yasal olarak sığınma talebinde bulunan Somalililerin sayısı 438.000’dir. Sadece 2008 yılında, Etiyopya, Yemen, Cibuti ve Kenya’ya 100 bin Somalilinin sığınma talebinde bulunduğu tahmin edilmektedir.
KENYA	Kenya’nın Dadaab bölgesinde yaklaşık 250.000 Somalili bulunmaktadır. Ocak 2009-Mayıs 2009 arasında, 24.000’den fazla Somalili, Kenya’ya geçmiştir.
ETİYOPYA	Ocak 2009’dan bu yana 3000 Somalili, Etiyopya’ya geçmiştir.
CİBUTİ	Cibuti, Somalililer için Yemen’e geçişte önemli bir noktadır.
YEMEN	2008 sonu itibarı ile Yemen’de çoğu Somalili 129.000 Afrikalı bulunmaktadır.
GÜNEY AFRİKA VE MISIR	Güney Afrika ve Mısır, Somalililer için Avrupa ve Kuzey Amerika’ya geçişlerde üstür.

Tablo: Somali’den diğer ülkelere hareket

KOMŞU ÜLKELERE GÖÇLER

Somali’deki mevcut durum, her ay binlerce Somalilinin komşu ülkelere göç etmesine neden olmaktadır. Somali’den farklı ülkelere yasal olarak sığınmış olan 438.000 Somaliliye ek olarak; 2008 yılında Etiyopya, Yemen, Cibuti ve Kenya’ya 100.000 Somalilinin sığınma talebinde bulunduğu tahmin edilmektedir. Ocak 2009’dan bu yana 24.000’den fazla Somalili Kenya’ya, 3000 Somalili Etiyopya’ya geçmiştir. Bunda bu yıl Somali’de görülen kuraklık dalgasının da etkisi bulunmaktadır.¹⁶

Somalili mülteciler, yasal veya yasal olmayan, görünür veya görünmez olarak evlerini, ailelerini ve belki de geçmişlerini, tarihlerini geride bırakarak sığındıkları yerlerde hayata tutunmaya çalışmaktadırlar. Somalili mültecilerin ilk muhatapları, doğal olarak kendilerine en yakın olanları, yani komşularıdır. Afrika Boynuzu’nda Somali’ye komşu olan ülkeler, Somalilerin hikâyesine ortak olmaktadır.

Bilinmeyene yolculukta zor bir durak

Dadaab’a 2009 yılı başında ulaşan mültecilerin yarısından fazlasını kadın ve çocuklar oluşturuyor. Yeni gelen mültecilerden bir kısmı, kadın ve çocuklar da dâhil, 800 km’lik yolu 16 gün boyunca yürüyerek kampa ulaştılar. Dadaab’taki 90.000 kapasiteli bölgede, 261.000 kişi barınıyor. Kampın barınakları ve altyapı hizmetleri bu nüfusu barındırmak için yeterli değil.

DÜNYANIN EN KALABALIK MÜLTECİ KAMPI İLE KENYA

Kenya, Somali’de yaşanan krizin en yakın hissedildiği ülkelerden biridir. Hâlihazırda Kenya’da 500.000’den fazla Somalili olduğu tahmin edilmektedir. Kenya-Somali sınırına yakın bir bölge olan Dadaab’da bulunan üç mülteci kampı, dünyada mülteci nüfusunun en yoğun olduğu mülteci kamplarıdır.¹⁷

90.000 kapasiteli Dadaab mülteci kamplarında, Mart 2009 itibarıyla 261.000 mülteci barınmaktadır. 2008 yılında 60.000 Somalili Dadaab’a geçmişken (yani günde 165 kişi), 2009’un ilk üç ayında bu bölgeye ulaşan Somalililerin sayısı 20.000’i aşmış durumdadır. Dadaab’daki koşullar mültecilerin ihtiyacını karşılayamamaktadır. Kampta kolera gibi bulaşıcı hastalıklar görülmeye başlanmıştır; barınma, gıda ve temizlik imkânları da yeterli değildir. Mülteciler âdeta bir yokluktan başka bir yokluğa gelmişlerdir. Kampta yaşayan mülteciler, içinde bulundukları durumu, “Somali’de bile yaşam daha iyiydi. Burada Somali’den farklı olan tek şey güvenlik. Burada güvenlik sorunu yok ama imkânlar Somali’yi aratıyor.” şeklinde ifade etmektedirler.¹⁸

Kenya hükümetinin sınır kapısını kapatması da Somalilileri, Kenya’ya illegal yollarla girmeye zorlamakta ve onları rüşvet, taciz, zorla sınır dışı edilme gibi uygulamalarla karşı karşıya bırakmaktadır. Somalililer, sınırı geçtikten sonra tutuklanabilmekte, işkence görmekte veya Dadaab’a sağ salim ulaşmak için rüşvet ödemek durumunda bırakılabilmektedirler.¹⁹

SOMALİLİ MÜLTECİLER ETİYOPYA’DA

Somali’nin geçmişte de günümüzde de sorun yaşadığı komşusu Etiyopya, aynı zamanda kaostan kaçan Somalililere ev sahipliği yapmaktadır. Etiyopya, 90’lı yıllarda Somali’den gelen 630.000 mülteciyi sekiz kampta barındırmıştır. Bu mülteciler, 1997 ve 2005 yılları arasında geri dönmüş ve Etiyopya’da sadece bir mülteci kampı kalmıştır.20 2006’dan bu yana, Etiyopya ile Somali arasında fiili savaş durumu devam ettiği için, son yıllarda Somali’den Etiyopya’ya mülteci akımı görülmemekteydi. Ancak 2008 yılı sonunda Etiyopya askerlerinin Somali’den çekilmesinden bu yana, 3000 Somalili Etiyopya’ya geçmiştir.²¹

BİR GEÇİŞ NOKTASI YEMEN

Yemen, Somalililerin yoğun olarak göç ettikleri ülkelerin başında gelmektedir. 2008 yılı sonu itibarıyla Yemen’de çoğu Somalili olan 129.000 Afrikalı bulunmaktadır.²² Yemen, Somalililer için yaşamlarını sürdürebilecekleri, iltica başvurusunda bulunabilecekleri üçüncü ülkelere giden yolda bir geçiş ülkesidir. Yemen, zihinlerde hayata açılan kapıdır. Yemen hükümetinin ülkeye ulaşan Somalilileri doğrudan mülteci olarak kabul etmesi ve Yemen’in gerek Körfez ülkelerine gerekse Batı’ya geçişte bir üs olması, ülkeyi Somalililer için cazip hâle getirmektedir.

Ancak Somalili mültecilerin Yemen yolculuğu, çoğu zaman mağdurların suiistimal edildiği, yola çıkanın amacına ulaşamadığı bir maceradır. Yemen yolunda Somalili mültecileri ilk bekleyen, insan tacirleridir. Onlarca kişi Yemen’e götürülme vaadiyle -bir Somalili için ciddi bir meblağ olan- 100’er dolar karşılığında feribotlara bindirilmekte; kimi zaman Yemen’e ulaşmadan yolda hayatlarını kaybetmekte, kimi zaman da insan tacirleri tarafından gece boyu Aden Körfezi’nde dolaştırıldıktan sonra Somali sahiline bırakılmaktadır. Yemen’e yakınlığı sebebiyle Somali’nin diğer bölgelerinden ülkenin kuzey bölgesindeki bağımsız idari bölge olan Puntland’e göçler yaşanmakta; uzun sahil şeridi ve Yemen’e yakınlığı ile Puntland, insan kaçakçılarının ve yeni bir hayata kapı aralama umudunda olan Somalililerin buluşma noktası olmaktadır.²³ Yemen, Somalililerin insan kaçakçıları ile karşılaştıkları rotalardan ilkidir.

YENİ BİR HAYAT İÇİN BATI’YA GÖÇ

Ülkelerinde yaşanan iç savaş nedeniyle Somalilerin sürdürülebilir bir yaşam atmosferi aradığı yerlerin başında Avrupa ülkeleri gelmektedir. Somalililer Yemen, Mısır, Türkiye gibi ülkeler üzerinden kimi zaman gayri resmi yollarla kimi zaman da sığındıkları ülkelerin kendilerini üçüncü ülkelere göndermesi yolu ile Avrupa ülkelerine ulaşmaya çalışmaktadırlar. 1997 ve 2005 yılları arasında Avrupa ülkelerine Somalililer tarafından yapılan sığınma başvuruları sayısı tablodaki gibidir: ²⁴

Somali diasporası dünyadaki en büyük diasporalardan birini oluşturmaktadır. Somali, Irak’tan sonra vatandaşları gelişmiş ülkelere en fazla sığınma başvurusunda bulunan ülkedir.

Ülke adı	Sığınma başvurusu	Ülke adı	Sığınma başvurusu
İngiltere	45000	Almanya	4000
ABD	12000	İtalya	3000
Hollanda	13000	Belçika	2000
Norveç	10000	İrlanda	1500
İsveç	7000	Avusturya	1000
İsviçre	5000	Finlandiya	1000
Danimarka	5000	Türkiye	1000
Kanada	5000

2008 yılında 21.800 Somalili gelişmiş ülkelere sığınma talebinde bulunmuştur.²⁵ Sığınma veya iltica talepleri Avrupa ülkelerinden kabul alan Somalililer, bu ülkelerde yerleşmekte ve ülkelerine geri dönmeyi düşünmemektedirler. Örneğin, 18 yaşında iken Mogadişu’dan güneye doğru yürüyerek Kenya’ya ulaşan, bir süre Kenya’da kampta kalan ve daha sonra ABD’ye iltica eden Mohamed Hassan, ailesi ve arkadaşları Somali’de olmasına rağmen geri dönmeyi düşünmemekte, ülkesindeki durumun düzeleceğine inanmamaktadır.²⁶

İHH İNSANİ YARDIM VAKFI’NIN SOMALİLİ MÜLTECİLERE DESTEKLERİ

10 yılı aşkın bir süredir Somali’ye yönelik sosyal kalkınma ve acil yardım çalışmaları yürütmekte olan İHH İnsani Yardım Vakfı, bugüne kadar istikrarsız ortamdan hayati derecede etkilenerek iç göçün mağduru olmuş mülteciler ve benzer mağduriyetleri yaşamasına rağmen kendi köy ve kasabalarında yaşanmaya devam edenler için 196 su kuyusu, 9 mescit, 2 İslami eğitim merkezi; dul hanımlara yönelik bir eğitim enstitüsü ve bir mesleki eğitim merkezi inşa etmiştir. Bunun yanı sıra iç savaş ve kuraklıktan etkilenen çoğu mülteci binlerce aileye acil gıda yardımları; eğitim çalışmaları kapsamında öğrenci bursları; kırtasiye yardımları; 3000 yetimin bakım ve desteklenmesi; sağlık çalışmaları kapsamında 4000’den fazla Somalili katarakt hastasının tedavisi; Ramazan ve Kurban dönemlerindeki Ramazan kumanyaları ve kurban eti destekleriyle Somali’nin mağdur insanlarının yanında olmaya gayret göstermiştir.

İHH İnsani Yardım Vakfı, aynı zamanda umut yolculuğuna çıkarak ülkemiz sınırları içerisinde bulunan Somalili mültecilere yönelik olarak da insani yardım faaliyetlerine devam etmektedir.

SONUÇ

Afrika Boynuzu’ndaki stratejik konumu ile uluslararası aktörlerin ilgi odağı olan Somali, 1991 yılından bu yana iç savaşla mücadele etmektedir. Devletsiz yapı ve anarşi nedeniyle, toplumsal düzen açısından gerekli olan kurumların işleyişi aksamış; işsizlik, geçim kaynaklarının yetersizliği ve güvensizlik ortamı, Somali’yi 90’lı yıllardan itibaren mülteci veren bir ülke konumuna getirmiştir.

Günümüzde 10 milyonluk Somali halkının 3,5 milyonu acil yardıma muhtaçtır; ülke içerisinde 1,3 milyon kişi yer değiştirmiştir. Dünyanın farklı ülkelerine yasal olarak sığınma talebinde bulunan yaklaşık 500.000 Somalili vardır. Ve başka ülkelere sığınan Somalililerin sayısı her geçen gün artmaktadır. Sadece Ocak 2009’dan bu yana 24.000’den fazla Somalili Kenya’ya, 3000 Somalili de Etiyopya’ya geçmiştir.

Somali’den başka ülkelere sığınan kişilerle yapılan mülakatlar göz önünde bulundurulduğunda, 1991’den bu yana bir toplumsal düzenden mahrum yaşayan Somalililerin, ülkelerinde bir gelecek inşa etmenin mümkün olmadığını düşündükleri görülmektedir. Somali, “sürdürülebilir bir yaşam” için elverişli görülmemektedir. Ancak, yurtlarını, yaşamlarını, geçmişlerini geride bırakarak gerek komşu ülkelere gerekse dünyanın farklı bölgelerine sığınan Somalililerin, sığındıkları ülkelerde huzur ve sükûnet bulmaları da kolay olmamaktadır. Somalililer, Kenya ve Yemen örneğinde görüldüğü gibi, uzun süre sağlıksız mülteci kamplarında barınabilmekte; insan tacirleri tarafından suiistimal edilebilmekte; umuda yolculuğu tamamlamadan hayatlarını kaybedebilmekte; gayri resmi yollar ile girdikleri ülkelerde illegal barındıkları için ağır bedeller ödemek zorunda kalabilmekte veya bu ülkelerden geri gönderilebilmektedirler.

Somalili mültecilerin sığındıkları ülkelerdeki yaşam şartlarının düzeltilmesi, zorla geri gönderilmelerinin engellenmesi, iltica başvurusu ile ilgili süreçlerde hukuki destek sağlanması gibi adımlar, Somalili mülteciler için rahatlatıcı olabilir. Ancak, yapılması gereken mülteci hareketlerinde kaynak ülke olan Somali’de, mülteci üreten şartların ortadan kaldırılmasıdır. Etiyopya askerlerinin 2008 yılı sonunda ülkeden çekilmesi ve bir önceki geçici hükümete kıyasla daha geniş tabanlı/kapsayıcı bir hükümet kurulması, Somali’de sükûnetin sağlanacağı yönünde bir beklenti doğurmuştur. Ancak beklenen olmamıştır; hâlen Mogadişu’da şiddet devam etmekte, anlaşma sağlanamamaktadır.²⁷

Somalili Mülteci

Üç yıldan fazla zamandır Türkiye’de yaşıyor. 1991’den bu yana Somali’de yaşanan hükümet boşluğu, insanların hayatını oldukça zorlaştırmış. Ülkesinde toplu ölümler ve sebepsiz yere öldürülen insanlara şahit olduğunda daha güzel bir hayat için yola çıkmış. İstediği sadece bir insanın en temel hakkı olan yaşama hakkına sahip olmak. Risk altında yaşanan bir hayatın yarım ve değersiz olduğunu anlatıyor. Yaşam ümidi olmayan, her an tehlike içinde yaşayan binlerce kişi var Somali’de. Mülteci olarak bir yerde yaşamak ise hayatlarının korunduğu anlamına geliyor. “Biz bir insanlık dramının parçasıyız; yokluk ya da iç çatışmalar nedeniyle her an ölümle burun buruna yaşamaya çalışıyoruz.” diyor.

Soğuk Savaş dönemi sonrasında, uluslararası güçlerin bölge ile ilgili tutumu, stratejik bir coğrafya olan Somali’yi istikrarsızlaştırarak bu yolla yönetimde söz sahibi olmayı amaçlamıştır. Mevcut siyasi yapının ve uluslararası yaklaşımın yakın bir zamanda değişmeyeceği gerçeğinden hareketle Somali’deki iç ve dış göçün kısa vadede çözümlenemeyeceğini söyleyebiliriz. Bu noktada, bölgeyi istikrarsızlaştıracak yeni uluslararası müdahalelerden kaçınılmalı, ülke içinde tarafları uzlaştıracak çözüm arayışına gidilmeli ve bu süreçte mültecilerin durumlarının iyileştirilmesi ve mültecilere insani yaşam koşullarının sunulması için daha fazla inisiyatif alınmalıdır.

Son notlar

¹Uluslararası hukukta, “mülteci/refugee” kavramı, dili, dini, siyasi görüşü vb. nedenlerle zulüm görme korkusuyla başka bir ülkeye sığınan ve sığınma talebi, başvuru ülkesi tarafından resmen kabul edilen kişiler için kullanılır. Sığınma talebi sonuçlanmamış kişiler “sığınmacı” olarak tanımlanırken; başka bir ülkeye geçmeyen ancak yine benzer nedenlerle kendi ülkesinde yer değiştiren kişiler, “ülkesinde yerinden edilen kişi/internally displaced person” olarak, sadece ekonomik nedenlerle başka bir ülkede yaşama başvurusunda bulunan kişiler ise “göçmen/migrant” olarak tanımlanır. Bu makalede; “mültecilik sorunu”, “mülteci problemleri”, “mültecilik gerçeği” gibi tanımlar, sadece “mülteci” statüsünde olan kişi ve gruplara atıfta bulunmak için değil, yaşadığı yerleri terk etmek durumunda kalan tüm grupları refere etmek için kullanılmıştır. Mültecilikle ilgili temel kavramlar için bkz: Birleşmiş Milletler Mülteciler Yüksek Komiserliği, Sığınma ve Mülteci Konularındaki Uluslararası Belgeler ve Hukukî Metinler, Ankara, 1998.

²Afrika tarihi ve sömürgecilik geçmişi için bkz: Türk kaya Ataöv, Afrika Ulusal Kurtuluş Mücadeleleri, Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Yayınları, Ankara, 1977.

³Somali, 1991 öncesinde de önemli göç dalgaları yaşamıştır. Somali, kurulduğundan bu yana göç hareketlerinin görüldüğü bir ülke olagelmiştir. Örneğin, 1969 askerî darbesinin ardından, askerî yönetimin zulmünden kaçan yüz binlerce kişi Etiyopya’ya sığınmıştır. 1977–80 yılları arasında, Etiyopya ve Somali arasında yaşanan Ogaden Savaşı sonucunda iki milyon kişi mülteci konumuna düşmüştür. Yine 1982–83 yılları arasında ve 86’da Somali içerisinde yaşanan isyanlar ve iç karışıklıklar sırasında mülteci hareketleri görülmüştür. 1991–92 yılları arasında yaşanan iç savaşta ise 50.000 kişi ölmüş; yine bu savaş sırasında sadece 300.000 kişi açlıktan dolayı hayatını kaybetmiş, savaşın neden olduğu güvensizlik ve mağduriyet ortamı insanları mülteciliğe zorlamıştır. İHH Araştırma Komisyonu, Zengin Kıtanın Açlık Öyküsü: Afrika, İlmi Toplantılar Serisi 1, 2007, İHH İnsani Yardım Vakfı, İstanbul, s. 161.

⁴“Somalia”, Africa Continental and Country Profiles, Africa Institute of South Africa, 1998.

⁵Jason P. Sorens ve Leonard Wantchekon, Social Order without the State: The Case of Somalia, Department of Political Science, Yale University, 2000, s. 7.

⁶Etiyopya müdahalesinden sonra sadece 2007 yılının Nisan ayında 400.000 Somalili yerlerinden edildi. 2007 yılında toplam 700.000 Somalili, başkent Mogadişu’dan ülkenin farklı yerlerine göç etti. Ken Menkhaus, Somalia: A National or Regional Disaster?, WRITENET, Nisan 2009, s. 3.

⁷Joelle Moret, Simon Baglioni, Denie Efionayi-Mader, The Path of Somali Refugees into Exile, Swiss Forum for Migration and Population Studies, University of Neuchatel, Neuchatel, 2006, s.78.

⁸“Somalia”, Info by Country, UNICEF, http://www.unicef.org/infobycountry/somalia_ statistics.html.

⁹“Somalia: Security and protection crisis continues despite peace deal”, Internal Displacement Monitoring Center, http://www.internal-displacement.org, 20.05.2009.

¹⁰Ken Menkhaus, s. 3.

¹¹“Widespread humanitarian crisis affecting 3.2 million people or 42% of the total population”, Food Security and Nutrition Analysis Unit Somalia, http://www.fsausomali.org, 05.02.2009.

¹²“Somalia: Political Progress, Humanitarian Stalemate, Refugees International”, http://www.refugeesinternational.org, 3 Nisan 2009.

¹³“Somalia: 60,000 return to unstable conditions in capital”, UNHCR, http://www.unhcr.org/refworld, 15.05.2009.

¹⁴“Somalia: IDPs returning to ‘risky’ Mogadishu”, http://www.unhcr.org/refworld, 05.03.2009.

¹⁵Hassan Sheikh ve Sally Healy, Somalia’s Missing Million: The Somali Diaspora and its Role in Development, UNDP, Mart 2009.

¹⁶“Somalia: 60,000 return to unstable conditions in capital”, UNHCR, http://www.unhcr.org/refworld, 15.05.2009.

¹⁷“Thousands of Somalis still şeeing to Kenya”, UNHCR, http://www.unhcr.org/refworld, 27.03.2009.

¹⁸“Somali refugees şeeing war, face danger, abuse in camps”, The Huffington Post, www.huffingtonpost.com, 26.03.2009.

¹⁹İnsan Hakları İzleme Örgütü’nün Dadaab mülteci kampı ile ilgili raporu için bkz: Gerry Simpson, From Horror to Hopelessness: Kenya’s Forgotton Somali Refugee Crisis, Human Rights Watch (HRW), 2009.

²⁰“UN concerned over Kenya’s forcible return of Somali asylum-seekers”, UNHCR, http://www.unhcr.org/refworld, 03.04.2009.

²¹“Somalia: 60,000 return to unstable conditions in capital”, UNHCR, http://www.unhcr.org/refworld, 15.05.2009.

²²“Somalia: Potential migrants gather in Puntland” UNHCR, http://www.unhcr.org/refworld, 29.05.2009.

²³“Somalia: Potential migrants gather in Puntland”, UNHCR, http://www.unhcr.org/refworld, 29.04.2009.

²⁴Hassan Sheikh ve Sally Healy, s. 8-9.

²⁵“A Somali Refugee Family’s Quest for Healing”, http://news.yahoo.com, 22.05.2009.

²⁶“Somali refugees describe a country in chaos”, www.minnpost.com, 01.12.2008.

²⁷Örneğin, 22 Mayıs 2009 tarihli bir habere göre, Mogadişu’da çatışmalar hâlen devam ediyor. Mayıs ayının başında 49.000 kişi Mogadişu’yu terk etmek durumunda kalmıştır. 15 Mayıs’ta yaşanan çatışmalarda 45 kişi hayatını kaybetmiştir. “Rebels rush to Mogadishu, residents fear more bloodshed” http://www.reuters.com, 22.05.2009.

www.ihh.org.tr’den alınmıştır.

• Yorumlar

İsminiz * Başlık * Yorumunuz *   harf daha yazabilirsiniz. Onay Kodu: Onay Kodu Doğrulama *